هلیله

هليله‏

به فارسى «هليله» و در كتب طب سنتى با نامهاى «اهليج» و «هلج» آمده است. به فرانسوى‏Myrobalan  ياMyrobolan  و به انگليسى نيزMyrobalan  گفته مى‏شود.

ميوه خشك شده درختانى گرمسيرى است كه اغلب در مناطق حارّه هند، برمه و سيلان و دامنه‏ هاى هيماليا مى‏رويد.

 درخت آن را به فرانسوى‏Terminalier  نامند.

گياهى است از خانواده‏Combretaceae  جنس‏Terminalia  داراى گونه‏ هاى مختلفى است كه معروف‏ترين آنها عبارتند از: «هليله كابلى» به نام علمى‏Terminalia chebula Retz 

 مترادف آن‏Myriobalanops chebula Gaertn . وTerminalia gangelica Roxb مى ‏باشد. 

به فرانسوى‏Myrobalam chebula  و به انگليسى‏Chebulic Myrobaan  خوانده مى ‏شود

مشخصات‏

درختى است نسبتا بزرگ و سريع الرشد به ‏طورى كه 40- 35 ساله آن در حدود 80 سانتى‏متر قطر دارد. 

ميوه آنكه نوعى هليله است قهوه ‏اى درشت بالدار و حاشيه باله اى آن دندانه‏ دار است

تركيبات شيميايى‏

در پوست درخت ماده متبلورى به نام آرجونين‏ «1»، يك لاكتون‏ «2»، آرجونتين‏ «3»، اسانس، مقدار زيادى تانن، كمى قند احياكننده و ماده رنگى مى‏ باشد[G .I .M .P]

 در گزارش ديگرى آمده است كه از پوست درخت مواد آرجوناليك اسيد «4»، ساپونين و لوكودلفينيدين‏ «5» جدا شده است‏[S .G .I .M .P]

مزاج هليله در درجه اول سرد و در درجه دوم خشك است

خواص- كاربرد

پوست اين درخت قابض، تب ‏بر، تونيك است به عنوان تونيك قلبى در موارد بيمارى‏هاى قلبى تجويز مى‏ شود و به علاوه براى رفع ناراحتى ‏هاى صفراوى مصرف‏ 

______________________________

 (1).Arjunine

 (2).Lactone

 (3).Arjunetin

 (4).Arjunalic acid

 (5). (+)Leucodelphinidin

مى‏ شود و به عنوان ترياق و ضد سم نيز كاربرد دارد. 

ميوه آن تونيك و بازكننده انسداد است. 

از عصاره برگهاى تازه آن براى رفع گوش‏ درد استفاده مى ‏شود.

 از خاكستر پوست درخت براى عقرب‏زدگى تجويز مى‏شود[G .I .M .P] 

 گرد پوست درخت فشار خون را كاهش مى ‏دهد و مدّر است 

 در موارد تشمع كبد اثر مدّر و تقويت دارد.

از نظر حكماى طب سنتى هليله‏ ها عموما سرد و خشك هستند. 

 در موارد خواص و مشخصات انواع آن در كتب طب سنتى چنين آمده است: در بازار به‏ طور كلى چند نوع هليله با نامهاى زير عرضه مى‏شود: 

هليله كابلى، هليله سبز، هليله زرد، 

هليله سياه 

كه به انگليسى با نامهاى‏Chebulic myrobalan ،Black myrobalan  وYellow myrobalan  ناميده مى ‏شوند.

طبق توضيحاتى كه در كتب طب سنتى ايرانى آمده است:

 انواع هليله را مراحل مختلف رسيدن ميوه هليله مى‏دانند و معتقدند 

كه اگر ميوه‏ هاى بسيار كوچك درخت چيده و خشك شود به شكل زيره درمى ‏آيد. اين نوع ميوه در بازار با نام «هليله زيره ‏اى» عرضه مى ‏شود.

 وقتى كه ميوه بزرگتر و در ابعاد يك جو مى ‏شود اين نوع را پس از خشك شدن با نام «هليله جوى» در بازار عرضه مى‏كنند. 

در مرحله بعدى كه كمى ميوه بزرگتر و در ابعاد يك مويز و به رنگ سياه در
مى ‏آيد آن را هليله سياه يا هليله هندى نامند. 

تا اينجا هيچ‏يك از انواع فوق هنوز دانه نبسته ‏اند و ميوه كامل نشده ‏اند. 

در مرحله بعد كه ميوه نيم‏رس است، خشك شده آن به رنگ سبز مايل به زرد درمى‏آيد و آن را «هليله چينى» گويند.

 از آن به بعد كه ميوه بيشتر رسيده است و رنگ خشك ‏شده آن به كلى زرد است آن را «هليله اصفر» نامند. 

و ميوه كاملا رسيده آن را كه به رنگ زرد مايل به سرخ است هليله كابلى گويند كه دانه كوچكى در داخل آن قرار دارد.

از نظر خواص معتقدند كه هليله كابلى مسهل صفرا و بلغم رقيق است.

 مقوى معده و دماغ و حافظه و حواس است 

و بازكننده انسداد مى‏باشد.

 در تمام اين خواص دم‏كرده و خيسانده هليله مؤثرتر از جرم خشك هليله است.

 در موقع دم كردن نبايد زياد جوش بخورد زيرا در اين صورت قدرت دارويى آن كاهش مى‏يابد. 

چون هليله ‏ها مسهل اخلاط رقيق است و اخلاط غليظ دفع نمى ‏شود

 لذا لازم است كه براى لينت بيشتر و كامل‏تر آن را با گياهان مسهل اخلاط غليظ مانند بنفشه و فلوس خيار شنبر تركيب كنند.

 معمولا نبايد هليله ‏ها را كاملا نرم و ساييده كرد و بهتر است كه نيم‏كوفته‏

مصرف شود زيرا خاصيت آن به شكل نيم‏كوفته بيشتر حفظ مى‏ شود. 

نيم‏كوفته هليله زرد 

علاوه بر خواص فوق براى مالش و شست‏شوى دندانها به منظور جلوگيرى از خونريزى بن دندان و تقويت لثه ‏ها و رويانيدن گوشت لثه و در درمان بواسير خونى نيز كاربرد دارد. 

مقدار خوراك هليله در مورد خيس كرده يا دم‏كرده آن 40 گرم است.

گرد سوخته هليله كابلى نيز براى تقويت دندان و لثه و جلوگيرى از خونريزى نافع است.

هليله كابلى چون مدر است در موارد عدم دفع ادرار و سنگ مثانه و آب آوردن شكم نيز مفيد است. 

هليله سياه هندى

 كه در ابعاد يك مويز بى ‏دانه است، مسهل سودا مى ‏باشد

براى تصفيه خون از اخلاط سوداوى و تقويت روده ‏ها و تسكين درد بواسير مفيد است. 

نگه داشتن و مكيدن آن در دهان براى تقويت لثه‏ ها مفيد است.

 در مورد مبتلايان به لقوه طبق نظر شيخ الرئيس ابو على سينا، محمد بن زكرياى رازى و عده ‏اى از ساير حكما اگر هر روز يك عدد هليله كابلى كه دانه آن بيرون آورده شده باشد، در دهان گذارده شود و جويده شود تا تمام آن فرو رود و بلع شود و يا هليله سياه هندى را در دهان گذارده و بجوند و يا هليله كابلى را نيم‏كوب كرده با عسل مخلوط و بخورند براى شفاى لقوه بسيار مؤثر است. 

هليله سياه مضر كبد است، از اين نظر بايد با عسل خورده شود. 

مقدار خوراك از جرم هليله سياه تا 10 گرم و در دم‏كرده‏ها تا 35 گرم براى هر خوراك است.

مربّاى هليله: 

معده را تقويت مى ‏كند و خمل هاى معده را محكم مى ‏كند

 براى هضم غذا بسيار نافع است. 

اشتها را زياد مى ‏كند 

نفخ معده را تحليل مى‏ برد 

 باقيمانده هضم نشده از غذاهاى قبلى در معده را دفع مى‏كند. 

در جلوگيرى از سفيد شدن مو مؤثر است. 

براى اشخاصى كه سوداى ناشى از بلغم دارند مفيد است. 

مقوى دماغ و حافظه است. 

مداومت مصرف مربّاى هليله براى سردردهاى حادث از اختلال معده نافع است.

 مربّا اگر با عسل درست شود، براى كاهش نسيان و فراموشى و افزايش ديد چشم مفيد است.

روش تهيه مربّاى هليله:

 100 عدد هليله كابلى تازه را گرفته و اگر هليله كابلى تازه در دسترس نباشد 100 عدد هليله خشك را مى‏گيرند و با روش زير آن را تازه مى‏ كنند.

 هليله‏ ها را در ظرف آبى كه غرقاب شوند مى‏ خيسانند و مقدارى در حدود 200 گرم خاكستر چوب، اگر خاكستر چوب بلوط يا مو باشد بهتر است، در آن مى‏ريزند و هر 3- 2 روز يك‏بار آب و خاكستر را عوض مى ‏كنند كه تازه شود. 

اين عمل را تا 9 روز ادامه مى‏ دهند پس از 9 روز هليله ‏ها را كه تازه شده است بيرون‏ آورده خوب مى‏شويند 

 در ديگى با مقدارى آب كه روى آن را بگيرد ريخته و در حدود 60- 30 گرم جو پوست گرفته در آن ريخته مى‏جوشانند تا پخته شود.

 بعد هليله‏ ها را بيرون آورده و پهن مى‏كنند تا خشك شود و رطوبت آنها گرفته شود 

و با چيز نوك ‏تيزى سوراخهايى در هريك از هليله ‏ها ايجاد مى‏ كنند و آنها را با عسل صاف شده كه قبلا جوشانده و كف آن را گرفته باشد، مخلوط مى‏كنند.

 عسل بايد آن‏قدر باشد كه روى هليله ‏ها را عسل بگيرد. 

در اين مرحله بايد اطمينان حاصل شود كه در اين مخلوط قطرات آب وجود ندارد در غير اين صورت پس از چند روز بايد عسل آن را تعويض كنند.

 به اين مخلوط هليله و عسل در مقابل هر 100 عدد هليله بايد مخلوطى از دارچين، زنجبيل، هل، جوزبوّا از هريك 15 گرم و 5/ 0 گرم مشك كوبيده و اضافه نمايند. مربّا آماده است و بايد بتدريج مصرف شود.

هليله اهليلچ‏

ميوه درختى است كه بيشتر در هندوستان و بنگلادش مى‏ رويد و در آن محل آن را هروهر نامند. 

هليله چند نوع است نوعى كه ميوه درشت دارد هليله كابلى ناميده مى‏شود.

نوعى كه ميوه آن متوسط و زرد رنگ است هليله زرد نام دارد 

نوع سوم كه ميوه آن سياه و باندازه مويز درشتى است هليله سياه و نوع چهارم كه كوچك و بقدر زيره است هليله زيره ‏اى ناميده مى‏شود

 هركدام درخت جداگانه ‏اى دارند اما اين درختان همه شبيه بهم و از يك تيره مى ‏باشند. 

 هليله كابلى‏

نوع بزرگ و كامل شده و حدود يك زردآلوى درشت و زرد مايل به سرخ را هليله كابلى نامند و بهترين آن نيز زرد مايل به سرخ و رسيده و پرمغز و كم‏ ريشه و پرگوشت و كم هسته آن است.

طبيعت آن معتدل است. 

بنظر اطباء سنتى داروئى است مسهل صفرا و سودا و بلغم و كليه اخلاط و مواد زائد بدن- مدر بول- از بين برنده سردرد و حالت فراموشى تقويت ‏كننده كليه حواس بدن- برطرف‏ كننده كليه سرگيجه ‏هاى صفراوى- معالج ماليخوليا و صرع و لقوه.

ضمنا يادآور مى‏شود مصرف هليله كابلى علاوه بر خواص فراوانى كه دارد از زود سفيد شدن موهاى بدن جلوگيرى مى‏كند.

هليله زرد

اين نوع هليله از ساير اقسام آن مصرف درمانى بيشتر دارد و بهترين نوع هليله زرد خوب رسيده و هسته كوچك و گوشتى آن است.

طبيعت آن سرد و خشك است. 

هليله زرد يكى از داروهاى بسيار خوب مقوى مغز و قواى فكرى است. 

بعلاوه برطرف‏ كننده سرگيجه و معالجه ‏كننده بيمارى صرع صفراوى است و بهترين دارو براى يرقان و كهير و جوش‏هاى صفراوى است. 

چنانچه هليله زرد را پس از بيرون آوردن هسته ميوه آن بخيسانند و پس از 48 ساعت خيسيده را صاف كرده و تفاله را دور ريخته و مايع صاف شده را ميل كنند بهترين دارو براى بيماريهاى مذكور است. 

هليله زرد خشك شده تقريبا شبيه به زردآلوى خشك شده است كه هسته در آن باشد 

هنگام مصرف آن را شكسته هسته را بيرون آورده و دور مى ‏اندازند و پوست آن را كه همان گوشت خشك شده ميوه است مصرف مى‏كنند. 

مقدار خوراك از اين پوست ميوه‏ چهار مثقال است كه بطريق مذكور فوق مصرف مى ‏شود

در مورد هليله روايتى از معصوم است كه چنانچه بخورند هليله را سه ماه بهار از هر ماه سه روز اول و سه ماه پائيز از هر ماه آن نيز سه روز اول در شروع گرما يعنى بهار با رازيانه و در شروع سرما يعنى پائيز با مصطكى مريض نمى‏ شوند مگر به مرض موت.

هليله سياه آمليج- اهليلج اسود

بهترين آن سياه و محكم و بيدانه و فاسد نشده آن است

 طبيعت آن سرد و خشك است 

اين دارو براى تقويت حواس مختلف اصلى و فرعى يعنى حواس دهگانه بكار مى‏ رود

و در تقويت حواس مذكور بتجربه رسيده و جهت تقويت قواى بينائى بسيار مفيد است

 و داروى خوبى است براى وسواس و ماليخوليا و اگر فردى به مرض فلج اعضاء مبتلا شده است آن را در دهان گذاشته بجود و آب آن را خورده و تفاله ‏اش را بيرون ريزد در بهبود مرض موثر باشد .

افرادى كه قصد دارند چشم آنان قوى بماند و موى بدن آنها ديرتر سفيد گردد مى‏توانند گاه‏گاهى هليله سياه را بطريق مذكور جويده و پس از فروبردن آب آن تفاله را بيرون بريزند. 

جهت معالجه ناراحتى‏هاى گوارشى مانند سوء هاضمه هليله سياه را ريزريز كرده و با مقدار روغن بادام شيرين چرب كرده و ميل نمايند. 

ضمنا افرادى كه عادت به خوردن اين دارو دارند براى آنكه احتمالا در بعضى از آنان ضررى براى اعضاء ديگر بدن نداشته باشد مى ‏توانند همراه آن مقدارى شربت عسل بخورند مقدار خوراك اين دارو از جرم آن تا دو مثقال و اگر بجوشانند و آب جوشانده صاف شده را ميل كنند تا هفت مثقال را مى‏توان مصرف نمود. 

اطباء سنتى خوردن جرم هليله سياه را بصورت ريزريز شده همراه با روغن بادام شيرين تجويز مى‏كنند و آن را بهترين داروى قواى بينائى دانسته‏ اند.

هلیله مضر ريه است و مصلحش روغن بادام و عسل است