گیاه ذریره

شناخت گیاه ذریره

اسامی:

عربى: قصب ‏الذريره.قصب بوا

 به سريانى قساديسما

 به يونانى آرمينوقون و قوقاريوس

به رومى اقياقياونى

 به فارسى نى نهاوندى و بركينه

به هندى چرايته

يك نوع ديگر را نيپال

به فرنگى كال دم ارمانك وچرنيا می ‏نامند

سنسكريت: چرتكت، نهونمب، كرات، رام سينگ.

انگليسى و لاتين:chiratta

swertia chirattaalphelia chirattagentiana chirattaandrogra phis paniculata.

گیاه ذريره را در كتب ادويه مفرده بيشتر به نام قصب الذريره و معادل فارسى آن را نى طيب، نى بويا، قصب فارسى، نى نهاوندى نوشته‏ اند.

ذريره قبض و لطافت است، معده را سود كند و جگر و رحم را از خوشبويى وى و خون كه به زير آيد باز برد و ريش رودگانى را منفعت مى‏ كند خواهى بخور خواهى طلا كن و دودش زخم چشم را سود كند.

ذريره: 1- داروى خشك، ذرور. 2- نوعى بوى خوش، عطر ذرور. 3- گل شيپورى ايتاليايى.

ذريره بر وزن حريره و آن پاره ‏هاى قصب خوشبو است كه از بلاد هند آورند و گويند كه قصب‏الذريره است طلاى آن با روغن گل و سركه جهت سوختگى آتش بى نظير و اورام معده و جگر و استسقاء را نافع است.

گیاه قصب الذريره:

و آن نباتى است معروف باريك و بلند تا دو شير و به شكل نبات كنجد و انبوبى گره دار و بر هر گرهى دو شاخه و بر شاخه‏ ها نيز شاخه اى بسيار باريك و بر هر گرهى دو برگ شبيه به برگ نعناع و بر شاخه‏ هاى بسيار باريك آن غنچه‏ ها و گلهاى كوچك شبيه به گل بنفشه و چون ساق آن را بشكنند

شكسته آن با ريشه‏ ها باشد و جوف آن سفيد و در آن چيزى شبيه به پنبه ندافى شده و مثل تار عنكبوت و طعم خائيده آن قابض به اندك تند و تيز و رنگ ظاهر ساق و شاخه‏ هاى آن سرخ مائل به زردى و تيرگى و دو نوع مى‏ باشد.

مى‏ گويند گیاه ذريره كه با روغن گل و سركه باشد بهترين علاج سوختگى است در علاج ورم معده و روده و كبد و استسقا سودمند است.

قصب الذريره، نى نهاوندى: نوعى نى است كه در هندوستان می ‏رويد.

گیاه ذريره را به دو قسم استعمال نموده ‏اند:

يكى شيرين كه نام طبى آن‏swertia chirata مى‏ باشد كه در امراض شكم و بول و كم اشتهايى در خوراك سرفه، بواسير و بعضى داروها كه موى سر را سياه مى‏كند استعمال شده است

در نسخه‏ هاى رماتيسم و درد استخوان و تقويت باه و ثبات رنگ مو بكار رفته است در نسخه معروف روغن سورنجان‏ ذريره شيرين جزئى از آن مى ‏باشد.

نوع دوم ذريره تلخ كه اسم طبى آن‏cheretta است روغنى ماليدنى جهت لقوه صورت، فلج، روماتيسم و استخوان درد از آن درست مى‏ شده است

و عرق مصفى خون كه از بعضى داروهاى صاف كننده خون گرفته مى‏ شود و ذريره تلخ جزئى از آن مى ‏باشد

و در نسخه‏ اى به نام معجون جذام كه براى سوزاك و امراض خونى استعمال شده است ذريره جزئى از آن مى‏باشد.

اسم طبى گیاه ذريره

را swertia chirayita (roxburgh) lyons )fam gentianacex (نوشته ‏اند و اين ماده گلوكسايد دارد كه آن راchiratin مى‏ گويند و داراى فرمول شيميايى‏c 02h 84o 51 مى‏باشد )

و مقدار مصرف آن را يك گرم نوشته ‏اند وinfusun جوشانده آن از 5 گرم ذريره در يك پارچ آب درست مى ‏شود كه خوراك آن 15 گرم مى ‏باشد.

بوته آن از دو وجب تا 1 متر بلند مى شود چهار پهلو و رنگش سبز تند و شاخه‏ ها از داخل سفيد و داراى مغز برگهايش بيضوى نوك دار و كوچك مى ‏باشد

و از اين ماده تانيك اسيد و سديم كلرايد حاصل مى‏شود و يك جوهر مؤثر به نام آسين كه 5/ 1 درصد از آن حاصل مى‏ شود رنگ شاخه‏ هايش سبز و گلش سفيد است.

بستان المفردات اسم فارسى آن را نى نهاوندى نوشته است رنگش را سرخ مايل به سياه و نفع خاص آن را مقوى جگر و قلب مى‏داند. مقدار خوراك: 7 گرم مى‏باشد، ملطف، قابض و مقوى دل و جگر و نافع استسقاء مى‏باشد.

جوشانده‏ اش با كرفس نافع درد سر و جنون مى‏ باشد با افتيمون و بسفايج نافع امراض جلديه، سرمه‏ اش مقوى است، خيسانده ‏اش با برگ حنا و شاهتره نافع امراض جلديه و خارش مى‏باشد.

گیاه ذریره در طب هند

در طب هندى ذريره اهميت زيادى دارد

سس روتاكاتب سانسكريت آن را به نام كراتاتكنا (معنى آن بوته تلخ است) نيز آن را انارياتكتا مى‏گويند (معنى آن بوته تلخ از اهل غير آريان) نيز آن را بهونيميا (يعنى نيم زمينى) هم مى‏گويند

اطباى هند به آن خيلى اهميت مى‏ دهند به علت اينكه آن مقوى كرم‏كش، تب‏ بر است و در تب مالاريا مفيد است.

براى سوء هضمى كه در اين تب هست هميشه با ادويه معطر، بخصوص زنجبيل و اذخر مخلوط داده مى‏شود.

همچنين مليّن و معتدل كننده است

آن را با املج، زرنباد و روغن مخلوط استعمال مى‏كنند.

چرائتا در طب هندى يكى از مواد دارويى به نام سوار سانا چورنا است .

اين دارو يك روغن مركب است كه از 26 داروى محرك و معطر درست مى ‏شود و در امراض حمى نافذه مالاريا كه لاغرى و كم خونى ايجاد مى‏كند استعمال مى‏شود.

اطباى مسلمين چرائته را قصب الذريره گفته ‏اند وgui bourt نيز تأييد كرده است مگرfee وoryl اختلاف راى دارند كه آن را سرد و خشك مى‏گويند،

سبك و بادآور است،

براى سرما خوردگى و امراض صفراوى مفيد است

براى سوختن بدن تب صفراوى و هذيان نافع است

در سال 1814 اولين مرتبه‏rox burgh با نام‏gentiana chirayata آن را توضيح داد.

انسلى نيز توضيح داده و گفته كه در منطقه بنگال و در انگلستان در سال 1829 از آن آگاه شده ‏اند و در سال 1839 در كتاب فارماكوپيا ادنبرا نوشته شد و ليكن الان در فارماكوپياى هند و بريتانيا داروى رسمى است و آن را داروى تلخ مقوى نوشته‏ اند.

در جنوب هند آن را براى مرض تنگى نفس استعمال مى‏كنند و در چندين مريض اثر خوبى نشان داده است.

hohn از جانب فارماكوپيا تجزيه شيميايى آن را زير نظر پروفسورludwig در منطقه‏ gena کرد و اظهار داشت كه ماده تلخ آن‏c 31h 02o 01ophelic acid به مقدار زياد دارد آن لعابدار ماده زرد يا اسيد است

طعم تلخ و بوى آن مانند جنطيانا است كه در آب، الكل، اتر حل مى‏شود

ماده ديگر تلخ‏chiratin c 62h 84o 51 در آن است از جوشاندن با اسيد هيدروكلوريك كه فرمول آن‏chir atoginine c 51h 42o 3 وophelic acid تغيير مى ‏كند

chirategenine ماده بلوطى رنگ بى‏شكل در الكل حل مى‏شود و در آب حل نمى‏شود

و در آن‏tannic acid نيست و شكر هم در آن نيست. نتيجه: درgentina اروپايى تمام اجزاء اينها حاصل نمى‏شود برگ چرائته خشك شده در حرارت 100 درجه 5/ 7 درصد خاكستر و ساق آن 7/ 3 درصد پتاسيم و كلسيم است.

روايت:

الذريرة دواء هندى يتخذ من قصب الذريرة. «ذريره داروى هندى است و از نى گرفته مى‏شود».

و البثرة خراج صغير يكون عن مادة حارة تدفعها الطبيعة.

قال فى القانون: انه لا أفضل لحرق النار من الذيرة بدهن الورد و الخل.

بثورات و زگيلها خراج كوچكى است كه از ماده گرم بوجود م آيد و طبيعت آن را دفع مى‏نمايد.

ابن سينا در قانون گفته است: براى سوزاندن آتش چيزى بهتر از ذريره نيست كه با روغن و گل و سركه مخلوط شود.

نقل کرده اند كه روزى پيغمبر صلى الله عليه و آله وارد منزل  شدند در حالى كه در انگشت همسر ایشان دملى بود، آن حضرت فرمود: ذريره داريد؟ گفتم: آرى. فرمود: بيا روى زخم بگذار و بگو: اللهم يا مصغر الكبير و مكبر الصغير صغّر ما بى.

«اى خدائى كه بزرگ را كوچك و كوچك را بزرگ مى‏كنى، آنچه در من نيز هست‏ كوچك كن»

 خوبش آن است كه به رنگ ياقوتى باشد و بندهايش كم فاصله و چون بشكنى چندين پارچه مى ‏شود.

لوله‏ اش پر از ماده ‏اى مايل به سفيدى و شبيه تار تارتنگ است

لزج است و اگر آن را بجوند مزه آن مايل به تندى مى‏دهد، سائيده ‏اش بوى خوش دارد و زرد مايل به سفيد است.

مزاج:

گرم و خشك در درجه دوم.

ذائقه:

تلخ

خواص:

لطافت بخش،

كمى گيرنده و تند است

در گوهرش ماده خاكى و هوايى به حالت معتدل بهم آميخته ‏اند

گرايش به خشكى دارد و همچون ادويه ديگر ذاتش گوهر لطيف دارد.

مصفّى خون،

محلّل اورام،

قاتل كرم شكم، مقوّى معده و جگر،

بادشكن،

تب‏ بر،

در مرض جذام و سوزاك و خارش و امراض جلديه بطور خيسانده و صاف كرده خورده مى‏شود،

براى سوء هضم و نقرس و اسهال و كم اشتهايى خوراك مفيد است،

در دروان نقاهت به مريض هم مى‏دهند مفيد است،

براى تحليل ورم به طور خوراك و ضماد استعمال مى‏شود،

پختنش اثرش را كم می ‏كند و بهترش خيسانده ‏اش مى‏ باشد كه به اين صورت خيسانده مى ‏كنند:

30 گرم ذريره را در 300 گرم آب سرد خيسانده و به مدت 6 ساعت آن را بطور سربسته در جايى گذارده بعد آن را صاف كرده روزى 3 دفعه هر بار 60 گرم از آب آن بخورند.

شاخه هاى ذريره گره ‏دار مى ‏باشد كه از هر گره دو شاخه در مى ‏آيد و گلش نيز 5 قسم مى ‏باشد.

بد رنگى خون خشكيده را مى‏ زدايد.

ورم: ورم را نرم كند.

مفاصل: داروى گسستگى در ماهيچه است.

چشم: جلاى ديده است.

سينه: بوسيله قيف دودش را بركشند داروى سرفه است و اگر با سقز خام باشد چه بهتر.

گياه ذریره با عسل و تخم كرفس علاج ورم كبد و معده است و مانع شكم گنده شدن است

 با تخم كرفس به نفع گرده است و معالجه با آن است

تناول آب‏پزش يا در آن نشستن درد زهدان را دوا كند،

با عسل و تخم كرفس بخورند ورم زهدان را فرونشاند.

مقدار خوراك: از 5 تا 7 گرم.

بدلش: عدس مى‏ باشد

منابع :

(1)- روضة الانس و منفعة النفس، ص 161.

(2)- فرهنگ داروها، ص 170.

(3)- الابنيه، ص 161.

(4)- فرهنگ معين، ج 2، ص 1608.

(5)- محيط اعظم، ج 2، ص 38.

(6)- قانون در طب، ص 350.

(7)- فارماكوگرافيا، ج 2، ص 511.

(8)- طب النبى لابن القيم، ص 89.

(9)- مخزن مفردات، ص 148.