شناخت گیاه جوز بوا

گیاه جوز بوا درختى است نسبتا بلند كه در جزاير ملوك و جاوه به شكل خودرو مى‏ رويد.

قسمتى دانه و پوست است از مغز دانه آن روغنى مى‏ گيرند به نام‏beurredemuscade كه به عنوان نيرو بخش مصرف مى‏ شود

گیاه جوز بوا از تيره بسباسه ‏ها كه درختى است دو پايه به ارتفاع 8 تا 10 متر

داراى برگهاى‏ دائمى و كامل و پايا و ساده و متناوب و بيضوى نوك تيز و بدون گوشوارك و نسبتا ضخيم و چرمى به رنگ سبز تيره با رگبرگهاى شانه‏ اى است.

اين گياه به طور وحشى در جزاير ملوك مى‏رويد. جوز الطيب بسباسه.

به فارسى جوز بويا مى‏گويند ميوه درختى است هندى بقدر تخم مرغ و چون مقشر مى‏ گردد به قدر عفص و سرخ و تيره رنگ و درخت آن به قدر درخت انار و بهترين آن تازه خوشبوى تند است كه خطوط سياه داشته باشد.

در طب قديم آن را مفرح ملطف، مسكر، حافظ حرارت غريزى، مقوى معده و باه دانسته‏ اند،

ضماد آن را براى سردرد، فلج، لقوه و استرخاء تجويز مى‏ كرده ‏اند.

این گیاه ميوه يك درخت است به قدر مازو و به شكل بيضوى است و بوى آن تيز و خوش مى‏ باشد

و پوست بيرون آن را بسباسه يا جاوترى مى‏ گويند

رنگ آن سرخ و تيره بود و ذائقه آن مايل به تلخى.

مقدار خوراك از نصف گرم تا 1 گرم محل رويش آن سيلان، ملايا، زنگبار، هندوستان. خواص آن: مفرح و

گیاه جوز بوا  مقوى، بادشكن و قدرى قابض حافظ حرارت بدن هست، هاضم مى‏ باشد،

براى اورام زمستانى، پادرد فلج آن را ضماد مى‏كنند

در مرض نقرس مى‏خورند،

ضعف باه و ضعف معده و نفخ شكم و اسهال را نافع است

زياد خوردن آن خواب‏ آور است

تراكيب مفرحات و معاجين گرم را شامل مى ‏شود،

مقدار نصف گرم از گیاه جوز بوا و زنجبيل و زيره را هميشه خوردن دستگاه هاضمه را درست مى‏ كند و باد را از بدن دور مى ‏كند.

در آن 5 تا 15 درصد روغن زردى حاصل مى‏ شود كه در صنعت صابون سازى و خوشبو كردن روغنهاى سر و عطرها استعمال مى‏شود.

اسامی گیاه جوز بوا :

عربى: جوز بويا، جوز الطيب، جائفل.

يونانى: فوقلج.

سنسكريت: جاتى پهل، پهل جاتى.

انگليسى:mace nutmeg

لاتين:myristica

فرانسوى:muscade

هندى: جائفل.

گیاه جوز بوا ميوه درختى خوشبو است. پوست آن بسباسه جاوترى است. درخت آن اندازه درخت گردو مى‏باشد.

جوز بوا جنگلى: انگليسى:bombay mace ,contry nutmeg

لاتين:myristica malabarica ,maristica notha

پوست اين جوز بوا را رام پترى گويند.

در هند و پاكستان گیاه جوز بوا به طور ادويه در غذاهاى مخصوص مثل بريانى شامل مى‏ شود نيز پوست آن هم در بريانى استعمال مى‏شود. غذا خوشبو و اثر آن مقوى است.

در سانسكريت جاتى و جاتى پهل گويند. اسامى ديگرى نيز مانند جاتى كوشا، جاتى سارا و سلوكا و ماحاسارا براى آن بكار مى‏برند.

گیاه جوز بوا را گرم، هاضم، بادشكن، خارج كننده بلغم و كرم كش گفته ‏اند.

درخت مشابه گیاه جوز بوا جاتى پاترى مى ‏باشد كه در اثر مانند جوز بواست و هر دو نوع از جاوه به هند وارد شده است.

محل اصلى رويش آن جاوه و زنگبار است و از آنجا به هند و ايران و اروپاى شرقى صادر شد اهالى قسطنطنيه از 540 قبل از ميلاد جوز بوا را مى ‏شناختند.

اقوام عرب جوز بوا را از ايران وارد كردند و فارسى آن را گوزبوا مى‏ گفتند سپس معرب آن را جوز بوا استعمال كردند.

مسعودى در سال 416- 420 ميلادى به طرف شرق سفر كرده و گفته كه جوز بوا در جزيره زرباد جمع آورى مى‏شود.

ابن سينا جوزبوا و جاوترى هر دو را به بسباسه نوشته است

ادريسى در اواسط قرن دوازدهم از مواد وارد شده به عدن از جوزبوا و بسباسه نام برده است بعد از قرن 12 در منطقه اروپا جوزبوا را شناختند.

اطباى مسلمين جوزبوا را نشاط آور، هاضم، مقوى، مقوى باه و مخدر و منوم و مسكن گفته‏ اند.

گیاه جوز بوا يا جوز هندى اين درخت در كشورهاى گرمسير زياد مى‏رويد

درخت آن شبيه درخت هلو است جوز هندى داراى روغن فرار و يك اسيد و مواد نشاسته ‏اى است

در طلب كرده جوز هندى را براى مالش عضو بيمار مخصوصا در تسكين درد روماتيسم استعمال مى‏كنند.

جوز بوا گرم و خشك است اندر درجه سوم و شكم را مى‏ بندد.

ثمره درختى است هندى بقدر تخم مرغ عفص و سرخ و تيره رنگ و درخت آن بقدر درخت انار تازه ‏و خوشبو است.

گیاه جوز بوا يا ميريستيكا عبارت از دانه‏ هاى رسيده ميريستيكا فراگرانس از خانواده ميريستى كاسه است كه پوسته خارجى آن را جدا مى‏كنند و ممكن است داراى قشرى از املاح آهكى باشد (پوست خارج آن بسباسه است).

اسم طبى گیاه جوز بوا بواmyrystica fragrans گفته شده است و در معاجين مقوى باه و مغلذ منى استعمال كرده ‏اند و نيز نسخه معروف معجون مروح الارواح كه داراى 200 مواد گياهى طبى است جوزبوا يكى از اجزاى آن مى‏ باشد.

نام علمى آن:

myristica fragrans houttuvmcfan myristicacex مى ‏باشد.

گیاه جوز بوا داراى 25 درصد روغن خاص است و روغن آن ماده‏dinene وmiristicol .c 01h 61o دارد و نيز ماده‏myristicin c 11h 21o دارد و موادى مختلف به نام‏:

1linalool . 2borneol . 3ter pineol . 4geraniol . 5eugenol . دارد

و بعضى انواع اسيد هم در آن پيدا مى‏شود روغن را در انواع داروهاى شيميايى استعمال مى‏كنند

خوارك زياد روغن آن سم قاتل است.

مقدار خوراك 5/ 1 قطره است و ماده‏mace كه از تخم جوز بوا هست و ذكر شده كه مقدار خوراك آن نصف گرم است‏.

تركيبات شيميايى :

جوزبويا داراى روغن ثابت به مقدار 20 تا 40 درصد است كه در حالت معمولى جامد و ممكن است به صورت تبلورات منشورى درآيد.

مصرف: جوزبويا در تركيب تنطور معطر روبارب و همچنين به عنوان ادويه بكار مى‏رود.بايد در گرماى 100 درجه صورت گيرد.

بورد و موسكاد ماده ‏اى است چرب و جامد كه در گرماى 45 تا 50 درجه ذوب مى‏شود وزن مخصوص آن نيز بين 990/ 0 تا 995/ 0 است بورد و موسكاد بوى نسبتا قوى، مطبوع و كاملا مشخص و طعم معطر دارد.

اگر لايه نازكى از آن در زير ميكروسكوپ بررسى گردد توده ‏هاى كوچك بلورى جابجا در ميدان ميكروسكوپى به چشم خواهد خورد.

بورد و موسكاد داراى 70 درصد ميريستين است.

اين ماده چون به مقدار جزئى حل مى‏شود از اين جهت به سهولت مى‏توان آن را از بقيه جدا نمود.

بعلاوه داراى اولئين، بوتيرين، اسيد لوريك، اسيد پالمتيك، اسيد لينوئيك، اسانس به مقدار 2 تا 3 درصد، رزين، مواد رنگى و غيره است. بوى مطبوع بورد و موسكاد نيز مربوط بوجود اسانس آن است.

پوشش خارجى دانه‏macis نام دارد. اين پوشش كه با قرار دادن دانه در آب نمك‏دار از آن جدا مى ‏شود بوى قوى و مطبوع و طعم معطر و نسبتا تند دارد. مقدار كلى اسانس آن به 8 درصد مى‏رسد.

اسانس جوزبويا داراى سافرول، ميريستى سين و متوكسى سافرول مى‏باشد.

مهمترين ماده متشكله آن متوكسى اوژنول به مقدار 60- 80 درصد، دكامفن و دى پانتن و دبوزنئول و ال- ترپينول و ژرانيول وl ,d آلفا پى‏نن است.

خواص گیاه جوز بوا:

دانه اين گياه و همچنين پوشش خارجى آن‏macis از مواد نيرو دهنده موثر است ولى ادامه مصرف آنها خطرناك مى‏باشد.

مصرف 2 تا 7 گرم آنها موجبات مسموميت را فراهم آورده است مصرف بى‏ رويه اسانس موسكاد ايجاد نوعى رخوت و خواب عميق همراه با كاهش عمل رفلكس‏ها مى‏كند.

سمى بودن آن براى انسان بيشتر از حيوانات است با توجه به موارد مسموميت كه غالبا از مصرف موسكاد و اسانس آن پيش مى ‏آيد

بايد همواره اين نكات مورد دقت قرار گيرد كه اولا مصرف آنها بى رويه و بيشتر از مقادير درمانى نباشد و ثانيا ادامه پيدا ننمايد زيرا ايجاد خطر مى ‏كند

موسكاد و پوشش خارجى آن علاوه بر مصارف درمانى در فرمول عده ‏اى از فراورده‏ هاى دارويى وارد مى‏ گردد و بعلاوه از آنها در تهيه بعضى ليكورهاى مقوى قلب و هضم كننده استفاده مى‏ شود

بورد و موسكاد در استعمال خارج به صورت ماليدن بر روى عضو براى درمان روماتيسم به كار مى ‏رود.

 در اسانس روغنى جوز بويا بسباسه در حدود 4 درصد ماده خيلى سمى به نام ميريستى سين وجود دارد.

نيروى قابضه دارد

ترشحات زياد در بدن را بند مى‏ آورد،

براى معالجه قولنج شكم در اثر سرما نافع است،

براى رفع اسهال خونى و تسكين دردهاى شكم و بى ‏اشتهايى بسيار نافع است،

سوء هاضمه ناشى از ضعف و رفع ضعفهاى بعد از مالاريا بسيار مفيد است

اسراف در خوردن آن تحريك كننده است و اختلالات و مسموميت ايجاد مى‏كند

براى رفع سردرد خيلى مفيد است، اگر قطره ‏اى از آن در چاى ريخته و خورده براى رفع سوء هاضمه و بند آوردن قى نافع است‏.

نيز آن را در اسهال هيضه مفيد گفته‏ اند

همچنين در انسداد جگر و طحال نافع بيان كرده ‏اند

از آن معجونى درست مى‏كنند كه در مرض رعشه و سردرد عصبى به طور ضماد استعمال خارجى مصرف مى‏كنند

مى‏گويند كه ماليدن جوزبوا به دور چشم قوت ديد را زياد مى‏كند.

روغن جوز بوا به صورت دارو مصرف زيادى دارد و در آن 20 تا 23% ماده به نام‏brannt وجود دارد.

پوست درخت آن قابض است.

مولف كتاب فارماكوگرافيا روغن جوزبوا را علاج خوبى براى اسهال و مرض ديسانترى بيان كرده است.

ميوه درختى هندى به قدر تخم مرغ چون مقشر گرد به قدر عفصى، سرخ و تيره رنگ، خوشبو و تند است

خواص آن قابض و نشاط آور و مسكر و لطيف، مقوى معده، زخم مرى و كبد و يرقان و خوشبو كردن عرق و ادرار و بوى دهان،

تحليل رياح، گاز و نفخ با افسنتين و عسل و رفع كلف غشى از بين بردن رطوبات متعفن معده و استسقاء گوشتى

و ضماد او جهت ورم جگر و درد بارده رطبه، درد سر، فلج، رعشه

و امثال آن آثار فربه با روغن زيتون جهت كرى گوش و سرمه آن جهت تقويت چشم و خارش نافع است قوتش تا سه سال باقى است.

علتهاى جگر و سپرز معده‏ اى سرد ببرد، دهان را خوشبو كند، غش را ببرد، عسر البول را منفعت كند، در كحل سومه بكار آيد.

 مضرات :

آن اينكه سردرد مى ‏آورد،

مصلح آن:

گل بنفشه و گشنيز خشك بدل آن بسباسه، نفخ خاص، حافظ حرارت اصلى و مفرح.

مقدار خوراك دو گرم اضافه بر اين در مرض يرقان و جگر و ورم طحال مفيد است

در استسقاء مفيد است،

سرمه آن مقوى چشم است، چكاندن آن با روغن در گوش ضعف شنوائى و مرض كرى را دور مى ‏كند.

مزاج گیاه :

مزاج طبق نظر حكماى طب سنتى گرم و خشك است

صور دارويى گیاه جوز بوا:

موسكاد در فرمول الكلاى گاورس و همچنين آب مابس ده كارمس و الكلاى فيور اوانتى وارد می‏گردد بورد و موسكاد در تهيه بم نروال و لينيمان دوروزن يا به طور خالص‏ به صورت مالش دادن بر روى عضو روماتيسم به كار مى‏ رود.

محفظه بيرون دانه‏macis به مصارف درمانى نمى‏رسد

اسانس موسكا به عنوان مقوى و به مقدار 25 قطره يا نصف قاشق چايخورى در يك فنجان آب گرم مصرف مى ‏شود

مشروط بر آنكه به طور مداوم به كار نرود اين گياه در ايران نمى ‏رويد ولى دانه آن در ايران به نام جوز معروف است‏.

مقدار مصرف:

اسانس جوز بويا ماده ‏اى است معطر و داراى خاصيت بادشكن می ‏باشد.

امام براى درد معده و برودت و ضعف آن چنين معجونى را دستور داده‏ اند:

اندازه يك رطل خيار چنبر كه ابتدا پاك شده و كوبيده شود و يك روز و شب در يك رطل آب خيس كرده سپس تفاله آن كنار و صاف شود و صاف آن در يك رطل عسل گذاشته مى‏شود

و نيز دو رطل فشرده به و چهل مثقال روغن گل بدان ريخته بعد آن را با آتش ملايم مى‏ پزند سپس ديگ را از آتش پايين آورده سردش مى‏ كنند

وقتى كه سرد شد در آن فلفل و دارفلفل و قرفه قرنفل و ميخك و هل و زنجبيل و دارچين و جوزبوا از هر يكى سه مثقال كوبيده و الك كنند

وقتى كه اين اجزا بهم مخلوط شد بعضى با آن ديگرى معجون و خمير مى‏ گردد و در جره (ظرف سفالى) كبود مى ‏گذارند

و در هر مرتبه دو مثقال ناشتا مى‏ خورند معده را گرم مى‏كند و غذا را هضم مى‏ نمايد و بادها را از همه مفصلها بيرون مى‏ كند به امر خداوند.

شيخ مى‏ فرمايد:

جوزبوا (بسباسه) نوعى گردو است كه به حجم مازو مى‏باشد پوستش نازك و زود شكن است و بوى خوش و تند دارد

مسيح می ‏گويد: در آخر دوم تا به سوم مى‏ رسد گرم و خشك است قبوضيت دارد كك‏مك را مى‏ زدايد و بوى دهان را خوش مى‏ كند، تقويت ديد كند، مدر است و داروى عسر بول است.

جوزبوا:

بفتح جيم و سكون واو و زاء معجمه و فتح باء موحده و واو مشدود و الف معرب جوز بويه فارسى است و به عربى جوز الطيب و به يونانى فوقاج و در انگليسى نئت ميگس فرميش و به هندى جلى پهل گويند

و آن ثمر درختى است به مقدار مازو مايل به درازى، زودشكن، رقيق پوست، خوشبو، تند طعم و آن را سه پوست مى‏باشد

يكى خارج و آن در خامى سبز و نرم و بى‏ ريشه ضخيم قريب به سطبرى انگشت چنانچه درست آن را كه مربى مى‏سازند

و از بلاد افرنجيه و اقاصى هند مى ‏آورند مشاهده مى‏شود در زير آن پوست ديگر سخت اندك صدفى و بالاى آن بسباسه پيچيده و در

جوف آن جوز بوا باشد و درخت آن بزرگ جثه عظيم المقدار به قدر درخت درخت گردكان

از آن كوچكتر و برگ آن شبيه به برگ گردكان و كوچكتر و باريكتر از آن و ثمر آن نيز شبيه به آن و كوچكتر از آن مگر آنكه بر جوز بوا شبكه از خارج پيچيده مثل ليف منتسج شبيه بورق گرداگرد آن مى‏باشد

و اين شبكه بسباسه است كه جدا مسطور شد و برگردكان شبكه نمى‏باشد و محل رويش آن جزيره جاوه است.

نسخه:

نسخه ‏هاى همدرد كه در آن جوز بوا با داروهاى ديگر شامل است:

1- معجون سير علوى: براى درد مفاصل، نقرس، عرق النساء، فلج، لقوه و امراض بلغمى و عصبى مفيد است.

2- معجون سپارى پاك: براى مردان مقوى باه و ممسك، براى زنان جهت سيلان و ضعف رحم و استقرار جنين در رحم و ضعف بعد از وضع حمل مفيد است.

3- معجون ريگ ماهى: براى قوت و تحريك اعصاب، قوت باه و توليد منى مفيد است.

4- معجون راح المومنين: براى ضيق النفس، خفقان، ضعف باه مفيد و ممسك نيز مى‏باشد.

5- معجون خدر: براى تخدير اعصاب مفيد است.

6- معجون چوب چينى: ماده آتشك را خارج كرده و خون را صاف مى‏كند.

7- معجون جلالى: نوع اعلى ممسك و مقوى باه است اعصاب و ضعف عام جسم را تقويت كرده ماده توليد را غليظ و زياد مى‏كند.

8- معجون اذاراقى: مقوى اعصاب است براى فالج، لقوه، درد مفاصل، اختلاج معده مفيد است و پيرمردان را در فصل زمستان از امراض محفوظ نگه مى‏دارد.

9- لبوب گبى: اعصاب دماغ را قوت مى‏ دهد ماده توليد و قوت باه را زياد مى‏كند براى ضعف كليه مفيد است.

10- لبوب الاستدار: دماغ و دل و اعصاب را قوت مى ‏دهد و مقوى باه و زياد كننده ماده توليد است.

11- عرق ماء اللحم عنبرى: مقوى دل و دماغ و جگر است براى ضعف عام مفيد است مفرح قلب و مقوى باه است.

12- سفوف قرنفلى: معده دل و روده را قوت مى‏ بخشد اسهالى را كه به سبب ضعف معده باشد مفيد است قوت هضم و خون را زياد مى‏كند مقوى بدن است.

13- سفوف بسباسه: كار جگر، روده و معده را زياد مى‏كند، اشتها آور و هاضم است بلغم را زياد مى‏كند.

14- روغن كلان: براى فلج، لقوه، رعشه، درد مفاصل، نقرس، عرق النساء و درد كمر مفيد است.

15- حلواى گذر مغز گنجشكى: مقوى عام جسم و اعضاى رئيسه بدن دل، دماغ و جگر است خون را زياد كرده و بدن را پرورش مى‏دهد.

16- حلواى ثعلب: نوع اعلى مقوى باه است ماده منى و توليد را زياد مى‏ كند ضعف عام را دور مى‏كند براى ضعف دماغ مفيد است خون را زياد كرده و بدن را فربه مى‏سازد.

17- حلواى تخم مرغ: مقوى بدن و باه است ماده توليد را زياد مى‏ كند براى ضعف بعد از جماع مفيد است.

18- حب نشاط: مقوى باه و ممسك است براى ضعف باه و سرعت انزال بسيار مفيد است.

19- حب نركچور: اسهال شديد كودكان را مى ‏بندد مقوى معده است.

20- حب ممسك عبرى: ممسك و براى سرعت انزال مفيد است.

21- حب ممسك طلايى: مقوى باه، ممسك و نشاط آور است.

22- حب ممسك سرخ: مقوى باه و ممسك است.

در تمام اين نسخه‏ ها جوز بوا جزء اصلى است و با ادويه ‏هاى ديگر مخلوط شده است.

منابع :

1- همدرد، صفحه‏ هاى: 107- 100- 99- 98- 87- 84- 83- 81- 80- 69- 68- 190- 289- 288- 287- 284- 282- 280- 277- 275- 273- 271- 270- 269- 266- 265- 260- 259- 244- 242- 203- 163- 154- 149- 117- 116- 115- 114- 113- 112.

2- المفردات، ص 197.

3- لاثانى لغات الادويه، ص 82.

4-گياهان شفابخش، ص 90.

5- فرهنگ داروها و واژه ‏هاى دشوار، ص 112.

6– دستور بريتانى، ص 1129- 1075- 1060- 1059.

7- مجموعه طب سنتى و گياهى، ص 130.

8- روضه الانس و منفعه النفس، ص 94.

9- بستان المفردات، ص 106؛ مخزن المفردات، ص 136.